Zaman nedir? Hareket olmasa zaman olur mu? Zaman olmasa hareket olur mu? Bu gibi içinden çıkılmaz sorular insan zihnini tarih boyunca meşgul etmiştir.   Zamanı insanların ekseriyeti hareketlere göre ölçmüşler, hareketlere bağlamışlar. Güneşin, ayın hareketlerine. Kâinattaki bütün hareketler dursa zaman ne olur, işlemeye devam eder mi? Hareket olmasa kâinat var olur mu? Hareket ve zaman... Ayrılmaz ikili... Bu sorulara cevabı "Zaman yaratılmıştır" gerçeği veriyor. Mahlûk olduğuna göre zaman da fâni. Onun da evveli var, ahiri var. Zamanı harekete bağlamak fizik olarak onu ölçmek demektir. Bu, günlük hayat için belki bir zaruret; ama kâfi değil. Zamanın bir fizik ötesi yok mu? Böyle mücerret (soyut) bir mefhumun (kavramın) aslı, tamamı ancak ilahi hakikatlerde aranabilir.   Zaman, düşünen bütün kafaları meşgul etmiş, bütün duy- gulu gönüllere derinden tesir etmiştir. Onun tesirlerini, izlerini her yerde, herkeste ve her hususta hissetmemiz mümkündür.   Zaman, her an geçip gitmekte olan, geçince geriye döndürülemeyen, dolayısıyla da boş geçirilmemesi, en iyi, en güzel ve en verimli şekilde değerlendirilmesi gereken bir nimet ve ganimet olarak düşünülmelidir.   Zaman, bir fiilin gerçekleştiği, bir hareketin yapıldığı süredir. İnsan hayatı, çok yönlüdür ve çok hareketli geçer. Bu hayat içindeki fiil ve hareketlerin değeri de çok defa "zaman"la ölçülür. İşlerin zamanında başlaması, bitmesi, işe zamanında ve gitme, söz verme, insan ve diğer varlıkların gelişimi hep zamanla ilgilidir.   Zaman, hayatın ta kendisidir. Zamanı boşa geçirmek, aslinda hayatı boşa geçirmektir. Zaman ne başka bir şeyle değiştirilebilir, ne durdurulabilir, ne bulup temin edilebilir, ne de geriye döndürülebilir. İnsan sınırlı bir hayata sahip olması sebebiyle zamanı en faydalı, en değerli, en tesirli şekilde kullanmak mecburiyetindedir. Zamansızlıktan şikâyet edenlerin çoğu, zamanı iyi kullanmayı bilmeyenlerdir. Zaman ile insan arasında birbirine hâkim olma savaşı vardır âdeta... Zaman in- sana hâkim ise zaman bir rüzgâr, insan sadece bir yaprak...   Zaman bir nehir, insan o nehirde sürüklenen herhangi bir madde. İnsan zamana hâkim olduğunda sınırlı hayatını en manalı, en ekonomik ve en faydalı geçirme imkânına sahip olur.   Zaman, kolay tarif edilemeyen, üzerinde çeşitli yorumlar yapılan, çeşitli suallere cevap olan hatta felsefecilerin "Dünyada en uzun ve en kısa olan, en yavaş ve en hızlı hareket eden, yekpare olan veya parçalara bölünebilen, hem hiç alaka duyulmayan ve hem de üzüntü verebilen, o olmayınca hiçbir şey yapılamayan nedir?" sorusuna ZAMAN diye cevap miş, sebebi de "Çünkü ondan daha uzun, ondan daha kısa bir verilmiş, sebebi de "Çünkü ondan daha uzun, ondan daha kısa bir şey yoktur. Bütün yapmak istediklerimizi içinde kaybedecek kadar kısadır, bekleyenler için en yavaş geçendir. Haz alarak yaşadığımız anlar için en çabuk yok olandır. Yekparedir; ama sonsuzluğa doğru küçük parçalara bölünerek yayılır. İnsanlar ona karşı ilgisizdirler; ama onu kaybedince çok üzülürler. Onsuz hiçbir iş yapılamaz." şeklinde izah edilmiştir.   Bazı düşünürler de zamanı fırsat olarak değerlendirip Allah'ın lütfettiği zaman dilimi olarak açıklamışlardır. Bazıları da "Zaman nedir?" sorusuna "Zamanın ne olduğunu bilirim; ama izah edemem!" itirafıyla cevap vermişlerdir. Uzun tartışma, izah ve yorumlardan sonra bile "Allah'ım! Zamanın ne olduğunu gerçekten hâlâ bilmiyorum." diyenler de az değildir.   Her "an" zamanın bir parçasıdır. Çizgi noktaların birleş- mesiyle meydana geldiği gibi zaman çizgisi de "an"ların birleşmesiyle meydana gelir. Göz kapaklarımızın bir defa açılıp kapanması esnasında geçen süre mi? Yoksa bir mikron veya daha küçük bir mesafede duran ışık hızının veya daha süratli bir oluşun geçtiği süre midir an? Zaman, sayısız anların bir birikmesi midir? Yahut bütün zaman bir tek andan mı ibarettir? Bütün mesele zamanı parçalamadan ufalamadan Allah'ın "OKU!" emri olarak idrak etmededir. Zaten şuur da bunu idrak etmeye müsaittir.